Friday, 20 June 2025

Yoga Day


International Yoga Day – a day to unite the mind and body. 
The main goal of yoga is to provide longevity and health. Yoga science has prescribed many methods and advice for this. Asana and pranayama are the main yoga practices. Yoga is mandatory in naturopathy.

Samkhya and Yoga are the same in terms of goal. But what Kapila presents theoretically, Patanjali tries to achieve practically. He argues that it is not enough to just find the truth, but to make it possible. Therefore, he found that philosophical study is necessary along with practical training. These trainings have eight elements or aspects. These are known as the Ashtangas.

Yama, Niyama. Asana, Pranayama, Pratyahara, Dharana, Dhyana, Samadhi are the eight limbs of yoga. Samkhya theorizes that by controlling life through these eight practices, man progresses from a lower stage to a higher stage. It elaborates on these eight limbs in the second and third chapters of the Yoga Sutra.

Yama = Yama is self-control. It is channeling the mind into the right channels. To achieve this, non-violence, truth, non-attachment, celibacy, and abstinence are necessary.

Niyama = includes cleanliness (body cleanliness), happiness, penance, self-study, and devotion to God.

Asana = Asanas are technical exercises that are performed for the health of the body. Here, the body is controlled to control the mind. This includes various types of physical exercises. These are known as yoga asanas.

Pranayama = Pranayama refers to the control of breathing.

Pratyahara = To withdraw the senses from their own objects is called Pratyahara.

Understanding = Concentrating the mind is known as understanding.

Meditation = This concentration of the mind is called meditation.

Samadhi = Samadhi is the attainment of complete enlightenment through meditation.

This day, which is the closest to nature, is celebrated as Yoga Day by the whole world. This spiritual science, which India shared with the world since time immemorial with the aim of purifying the breath and body and achieving peace of mind, has today become a way of life for millions of people around the world.

Yoga is not just exercise. It means "yojana" - the union of soul, mind, and body. We do not only do asanas, but also pranayama, meditation, and mindfulness.

Yoga is one of the ancient health care systems of India. It is India's contribution to the world. Today, it is considered an exercise method that falls under the category of stretching.

In today's busy, competitive, and stressful modern world, yoga is believed to be a way to relieve the increasing mental stress of humans. Efforts are underway to make yoga a part of modern medical practices and thereby utilize the potential of that practice.

By straightening the body's curves through yoga, the full storage capacity of the brain is reached, thereby ensuring proper use of vital energy. The vital energy thus obtained reaches the brain through the blood. It is believed that this helps in enhancing brain function.

The ancients, who observed the various characteristics of the universe, discovered many qualities in their postures and tested them on humans and experienced the results. Yoga asanas give strength to the body. Science says that 'Asanas give strength'. Along with this, a regular diet is essential. There is no doubt that these are definitely beneficial in the modern world where machines are used even for trivial things. However, asanas come after Yama and Niyama.

Pranayama
The mind and breath are complementary to each other. They are said to be the charioteers of each other. Intense emotions distort the mind and change the pace of breathing.

Controlled breathing is made possible by pranayama.
Pranayama is an important subject of yoga practice. This refers to controlled breathing. Since the natural process of breathing does not involve the process of simply expanding and contracting the lungs, the practice of pranayama is included in yoga to overcome this deficiency. Here, breathing is done by consciously following certain restrictions. In this way, the required oxygen and energy are absorbed. According to yoga science, lack of mental control develops into diseases.

Whether the right or left nostril is the correct way to inhale (exhale) often varies depending on the context. However, it is the ancient science of yoga — especially pranayama — that discusses this in more detail.
 
Yoga and the nostrils:
 
The human nose is divided into two main parts.
 

Spiritual and yogic sciences say that breathing through the right nostril while eating stimulates the fire principle (tejas) and speeds up digestion. This is linked to the activation of the Pingala Nadi (sun vein).

The Pingala Nadi is considered the Sun Nadi of the body, representing physical strength and movement. It is believed that when it is stimulated, the digestive process and body heat are stimulated, thus speeding up the digestion of food.

Therefore, breathing through the right nostril while eating is believed to improve digestion.

Pranic energy travels to every point of the body through the nerves.

The Ida, Pingala, and Sushumna nadis are three main energy channels from the base of our spine to the head, opening at the Sahasrara chakra, with Ida on the left, Sushumna in the center, and Pingala on the right.
Of the 72,000 nadis, ten are important, but only the first three are involved in yoga practice.

1. Ida - left side

2. Pingala - right side

3. Sushumna - in the middle

4. Gandhari - Left eye

5. Hastijihwa - Right eye

6. Pusa - Right ear

7. Yashaswini - Left ear

8. Alambusa - mouth

9. Kuhu - the area of the reproductive organs

10. Sankhini - rectal area

Although we usually breathe through both nostrils at the same time, sometimes one nostril becomes more active. This is part of a process called nasal cycle, which means that every 90 minutes, one nostril (either left or right) becomes more active and the other less active.

It can also be said that this process is controlled by a special yogic knowledge called Swara Yoga, and the way we breathe influences the elements of the body and mind.

The Ida, Pingala, and Sushumna nadis are very important nerves when it comes to the mind and vital energy.

1. Ida Nadi: Also known as the Chandra Nadi, Ida represents a cool and calm nature. It controls intuition, thought, grace, and peace. Ida, which runs along the left side of the body, is the nadi that leads to the heart center.

2. Pingala Nadi: Pingala Nadi is also known as Surya Nadi. It represents heat and power. It controls energy, motivation, and physical activity for daily activities. Pingala is the nadi that goes to the right side of the body.

3. Sushumna Nadi: This nadi is the combination of the left and right nadis, while it is also the channel for the Kundalini energy. When the Sushumna Nadi is activated, the prana energy rises to a higher state of the body and mind. This is usually achieved through pranayama and meditation. Through Kundalini activation, our sixth sense and higher spirituality are awakened.

These ideas about the nerves are mainly found in spirituality and yoga. The parasympathetic nervous system of the body is activated, enhancing mental, physical and spiritual health.

Main Pranayama:

1. Nadishuddhi Pranayama / Anuloma-Viloma (Alternate Nostril Breathing)

Verdict:
1. Close the right nostril with the thumb (trunk) of your right hand.
2. Breathe in through the left nostril.
3. Close the left nostril with the middle finger.
4. Open the right nostril and exhale.
5. Inhale again on the same side, then close and release on the other side.
This should continue — about 5-10 cycles.

✅ Advantages:
Balances the mind and body

- Cleanses the nerves
- Reduces overthinking, fear, and anxiety

2. Chandra Bhedana Pranayama (for calmness)
Breathe in through the left nostril.

Exhale through the right nostril.
✅ Relaxation, lowering blood pressure, improving sleep

3. Surya Bhedana Pranayama (When you need energy)

Breathe in through the right nostril.

Exhale through the left nostril.
✅ Also good for mild dropsy, dysentery, and fatigue

🔔 Things to note:

Clean air and a calm environment are necessary when practicing pranayama.

Wait 2 hours after eating to do this.

It is best to study under the guidance of a teacher first. 

The flow of breath through the left and right nostrils is important for the body's energy circulation and mental balance.

1. To get sleep — Chandrabhedana Pranayama (Cooling Pranayama)
 
Goal: Calm the mind and body and prepare them for sleep.
 
Verdict:
1. Sit up straight.
2. Close the right nostril (using your thumb).
3. Breathe in through the left nostril.
4. Close the left and exhale through the right.
5. Repeat the same sequence for 10–15 cycles.
 
Advantages:
- Increases sleep
- Reduces stress
- Regulates blood pressure
 
Time: Do it at night before bed.
  
2. To reduce anxiety — Nadi Shuddhi Pranayama (Alternate Nostril)
 
Goal: Balance of mind, harmony of thoughts
 
Verdict:
1. Close the right nostril and inhale through the left.
2. Then close the left and exhale through the right.
3. Inhale again through the right, then exhale through the left.
4. Repeat this 10–15 cycles.
 
✅ Advantages:
- Thinking ability will improve
- You can control excitement and fear well
- Pranayama to prepare for meditation
 
Time, morning or evening, quiet time
  
3. To gain energy and enthusiasm — Surya Bhedana Pranayama
 
Goal: Reduce apathy and increase energy
 
Verdict:
1. Close the left nostril (using the middle finger)
2. Breathe in through the right nostril.
3. Then close the right and exhale through the left.
4. Do 10 cycles like this.

✅ Advantages:
- Reduces sluggishness, fatigue, and sleepiness
- Will provide a quick wake-up call
- Good for times when you need a quick boost of energy

Time: Morning or at desired time
  
Instructions:
- Breathe in and out through your nostrils only (through your nose only).
 
- The theory works as follows: left side of the body = calmness, right side = energy.
 
- 5–10 cycles at the same time in the same way are enough at first.
 
Meditation
The nature of the faculty of meditation is to experience oneness at the point of perception. This is a state of unchanging and unchanging knowledge. The practitioner of meditation accepts the mantra-Omkara-as the only basis. The mantra is the mediator that establishes the connection between the mind and the soul. Since the mantra is the divine word, chanting it with meaning becomes meditation. By constantly meditating on the supremely merciful God, who is free from all defilements (ignorance, ignorance, attachment, attachment, hatred, attachment), actions (good deeds and bad deeds), and thoughts (feelings), the seeker attains Tadhakaratva. Thus, it paves the way for the attainment of unity.

Samadhi
Samadhi is the eighth and final limb of yoga. Samadhi is a state in which the mind and the soul are united like salt and water. Even when the aforementioned seven sadhanas are practiced, there will be a distinction between the meditator, the object, and the meditation. But in Samadhi, the meditator and the meditation become absorbed in the object—the triputi is destroyed—and everything becomes one, and the success of yoga is achieved. According to the Patanjala system, the supreme bliss experienced by the sadhaka in Samadhi is due to the unity of the soul and the Supreme Soul.

But despite all this, I still have some doubts:

Isn't there something wrong with saying that we should inhale and exhale while we are inhaling? 

Because when you breathe in, the breath goes into the stomach, not the lungs.

It is said that pranayama is done to get sufficient oxygen. Doesn't it matter if there is excess oxygen or a decrease in carbon dioxide in the body?

Blood vessels dilate due to the presence of carbon dioxide, which means that if carbon dioxide decreases, the blood vessels will constrict, right?


The air we breathe always goes into the lungs, not the stomach. But:

When we breathe deeply (as in pranayama), the diaphragm pulls down.

This increases the pressure towards the stomach, and the stomach bulges out.

So it seems like the air is going into the stomach, when in reality it only goes into the lungs, especially their lower parts.

This is called "diaphragmatic breathing" or "abdominal breathing."

Is pranayama done only to take in oxygen? Does the amount of CO₂ also matter?

The goal is not just to increase oxygen, but it is also important to maintain the balance of O₂ and CO₂ in the body.

Yogic and Scientific Approach:

1. 🧠 The brain and blood vessels are affected by CO₂ levels.

If CO₂ drops too low (from hyperventilation), blood vessels constrict — which can also reduce oxygen supply to the brain.

2. 📉 This is why slow, deep and controlled breathing is given priority in Pranayama – so that CO₂ does not decrease too much.

3. 🌀 A controlled level of CO₂ is necessary for "body pH balance" and healthy blood circulation.

Place of respiration Air goes into the lungs, not the stomach
Distension of the stomach The stomach bulges out as the diaphragm stretches
The aim of pranayama is not just oxygen but also balanced breathing (O₂ + CO₂)
The role of CO₂ is to dilate blood vessels and help maintain circulation in the brain.

योग दिवस

योग दिवस
अंतर्राष्ट्रीय योग दिवस - मन और शरीर को एकजुट करने का दिन। 
योग का मुख्य लक्ष्य दीर्घायु और स्वास्थ्य प्रदान करना है। योग विज्ञान ने इसके लिए कई विधियाँ और सलाह बताई हैं। आसन और प्राणायाम मुख्य योग क्रियाएँ हैं। प्राकृतिक चिकित्सा में योग अनिवार्य है।

सांख्य और योग लक्ष्य के मामले में एक ही हैं। लेकिन कपिल ने सैद्धांतिक रूप से जो प्रस्तुत किया, पतंजलि ने उसे व्यावहारिक रूप से प्राप्त करने का प्रयास किया। उनका तर्क है कि सत्य को केवल खोज लेना ही पर्याप्त नहीं है, बल्कि उसे संभव बनाना भी आवश्यक है। इसलिए, उन्होंने पाया कि व्यावहारिक प्रशिक्षण के साथ-साथ दार्शनिक अध्ययन भी आवश्यक है। इन प्रशिक्षणों में आठ तत्व या पहलू हैं। इन्हें अष्टांग के रूप में जाना जाता है।

यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान, समाधि योग के आठ अंग हैं। सांख्य का सिद्धांत है कि इन आठ अभ्यासों के माध्यम से जीवन को नियंत्रित करके, मनुष्य निम्न स्तर से उच्च स्तर की ओर बढ़ता है। योग सूत्र के दूसरे और तीसरे अध्याय में इन आठ अंगों के बारे में विस्तार से बताया गया है।

यम = यम का अर्थ है आत्म-नियंत्रण। यह मन को सही दिशा में ले जाना है। इसे प्राप्त करने के लिए अहिंसा, सत्य, अपरिग्रह, ब्रह्मचर्य और संयम आवश्यक हैं।

नियम = इसमें स्वच्छता (शरीर की स्वच्छता), प्रसन्नता, तप, स्वाध्याय और ईश्वर भक्ति शामिल है।

आसन = आसन तकनीकी व्यायाम हैं जो शरीर के स्वास्थ्य के लिए किए जाते हैं। इसमें मन को नियंत्रित करने के लिए शरीर को नियंत्रित किया जाता है। इसमें विभिन्न प्रकार के शारीरिक व्यायाम शामिल हैं। इन्हें योग आसन के नाम से जाना जाता है।

प्राणायाम = प्राणायाम से तात्पर्य श्वास पर नियंत्रण से है।

प्रत्याहार = इन्द्रियों को अपने विषयों से हटा लेना प्रत्याहार कहलाता है।

समझ = मन को एकाग्र करना समझ कहलाता है।

ध्यान = मन की इस एकाग्रता को ध्यान कहते हैं।

समाधि = समाधि ध्यान के माध्यम से पूर्ण ज्ञान की प्राप्ति है।

प्रकृति के सबसे करीब इस दिन को पूरी दुनिया योग दिवस के रूप में मनाती है। सांस और शरीर को शुद्ध करने और मन की शांति प्राप्त करने के उद्देश्य से भारत ने अनादि काल से दुनिया के साथ जो आध्यात्मिक विज्ञान साझा किया है, वह आज दुनिया भर के लाखों लोगों के लिए जीवन जीने का तरीका बन गया है।

योग सिर्फ़ व्यायाम नहीं है। इसका मतलब है "योजना" - आत्मा, मन और शरीर का मिलन। हम सिर्फ़ आसन ही नहीं करते, बल्कि प्राणायाम, ध्यान और माइंडफुलनेस भी करते हैं।

योग भारत की प्राचीन स्वास्थ्य देखभाल प्रणालियों में से एक है। यह दुनिया को भारत की देन है। आज इसे एक व्यायाम पद्धति माना जाता है जो स्ट्रेचिंग की श्रेणी में आती है।

आज की व्यस्त, प्रतिस्पर्धी और तनावपूर्ण आधुनिक दुनिया में, योग को मनुष्यों के बढ़ते मानसिक तनाव को दूर करने का एक तरीका माना जाता है। योग को आधुनिक चिकित्सा पद्धतियों का हिस्सा बनाने और इस तरह उस अभ्यास की क्षमता का उपयोग करने के प्रयास चल रहे हैं।

योग के माध्यम से शरीर की वक्रता को सीधा करने से मस्तिष्क की पूर्ण भंडारण क्षमता प्राप्त होती है, जिससे प्राण ऊर्जा का समुचित उपयोग सुनिश्चित होता है। इस प्रकार प्राप्त प्राण ऊर्जा रक्त के माध्यम से मस्तिष्क तक पहुँचती है। ऐसा माना जाता है कि इससे मस्तिष्क की कार्यक्षमता बढ़ाने में मदद मिलती है।

प्राचीन लोगों ने ब्रह्मांड की विभिन्न विशेषताओं को देखा और उनके आसनों में कई गुण खोजे और उन्हें मनुष्यों पर परखा और परिणाम अनुभव किए। योग आसन शरीर को शक्ति देते हैं। विज्ञान कहता है कि 'आसन शक्ति देते हैं'। इसके साथ ही नियमित आहार भी जरूरी है। इसमें कोई संदेह नहीं है कि आधुनिक दुनिया में ये निश्चित रूप से फायदेमंद हैं जहां छोटी-छोटी चीजों के लिए भी मशीनों का इस्तेमाल किया जाता है। हालांकि, आसन यम और नियम के बाद आते हैं।

प्राणायाम
मन और सांस एक दूसरे के पूरक हैं। इन्हें एक दूसरे का सारथी कहा जाता है। तीव्र भावनाएं मन को विकृत कर देती हैं और सांस की गति को बदल देती हैं।

प्राणायाम से श्वास पर नियंत्रण संभव होता है।
प्राणायाम योगाभ्यास का एक महत्वपूर्ण विषय है। इसका तात्पर्य नियंत्रित श्वास से है। चूँकि साँस लेने की प्राकृतिक प्रक्रिया में केवल फेफड़ों को फैलाने और सिकोड़ने की प्रक्रिया शामिल नहीं होती, इसलिए इस कमी को दूर करने के लिए योग में प्राणायाम का अभ्यास शामिल किया गया है। यहाँ, कुछ प्रतिबंधों का सचेत रूप से पालन करते हुए साँस ली जाती है। इस तरह, आवश्यक ऑक्सीजन और ऊर्जा अवशोषित होती है। योग विज्ञान के अनुसार, मानसिक नियंत्रण की कमी से बीमारियाँ विकसित होती हैं।

सांस लेने (छोड़ने) का सही तरीका दायाँ या बायाँ नथुना है या नहीं, यह अक्सर संदर्भ के आधार पर अलग-अलग होता है। हालाँकि, यह योग का प्राचीन विज्ञान है - विशेष रूप से प्राणायाम - जो इस पर अधिक विस्तार से चर्चा करता है।
 
योग और नासिका:
 
मानव नाक दो मुख्य भागों में विभाजित होती है।
 

आध्यात्मिक और योग विज्ञान का कहना है कि भोजन करते समय दाहिनी नासिका से सांस लेने से अग्नि तत्व (तेजस) उत्तेजित होता है और पाचन क्रिया तेज होती है। यह पिंगला नाड़ी (सूर्य शिरा) के सक्रिय होने से जुड़ा है।

पिंगला नाड़ी को शरीर की सूर्य नाड़ी माना जाता है, जो शारीरिक शक्ति और गति का प्रतिनिधित्व करती है। ऐसा माना जाता है कि जब इसे उत्तेजित किया जाता है, तो पाचन प्रक्रिया और शरीर की गर्मी उत्तेजित होती है, जिससे भोजन का पाचन तेज होता है।

इसलिए, ऐसा माना जाता है कि भोजन करते समय दाहिनी नासिका से सांस लेने से पाचन क्रिया बेहतर होती है।

प्राणिक ऊर्जा तंत्रिकाओं के माध्यम से शरीर के प्रत्येक बिंदु तक पहुँचती है।

इड़ा, पिंगला और सुषुम्ना नाड़ियाँ हमारी रीढ़ के आधार से सिर तक तीन मुख्य ऊर्जा चैनल हैं, जो सहस्रार चक्र पर खुलती हैं, जिसमें बाईं ओर इड़ा, मध्य में सुषुम्ना और दाईं ओर पिंगला है।
72,000 नाड़ियों में से दस महत्वपूर्ण हैं, लेकिन योग अभ्यास में केवल पहली तीन ही शामिल होती हैं।

1. इडा - बायीं ओर

2. पिंगला - दाहिना भाग

3. सुषुम्ना - मध्य में

4. गांधारी - बायीं आँख

5. हस्तिजिह्वा - दाहिनी आँख

6. पूसा - दाहिना कान

7. यशस्विनी - बायां कान

8. अलम्बुसा - मुख

9. कुहू - प्रजनन अंगों का क्षेत्र

10. शंखिनी - मलाशय क्षेत्र

वैसे तो हम आम तौर पर एक ही समय में दोनों नथुनों से सांस लेते हैं, लेकिन कभी-कभी एक नथुना ज़्यादा सक्रिय हो जाता है। यह नासिका चक्र नामक प्रक्रिया का हिस्सा है, जिसका मतलब है कि हर 90 मिनट में एक नथुना (बायां या दायां) ज़्यादा सक्रिय हो जाता है और दूसरा कम सक्रिय हो जाता है।

यह भी कहा जा सकता है कि यह प्रक्रिया स्वर योग नामक एक विशेष योगिक ज्ञान द्वारा नियंत्रित होती है, और जिस तरह से हम सांस लेते हैं, वह शरीर और मन के तत्वों को प्रभावित करता है।

मन और प्राण ऊर्जा के संबंध में इड़ा, पिंगला और सुषुम्ना नाड़ियाँ बहुत महत्वपूर्ण तंत्रिकाएँ हैं।


मन और प्राण ऊर्जा के संबंध में इड़ा, पिंगला और सुषुम्ना नाड़ियाँ बहुत महत्वपूर्ण तंत्रिकाएँ हैं।

1. इड़ा नाड़ी: इसे चंद्र नाड़ी के नाम से भी जाना जाता है, इड़ा एक शांत और शांत स्वभाव का प्रतिनिधित्व करती है। यह अंतर्ज्ञान, विचार, अनुग्रह और शांति को नियंत्रित करती है। इड़ा, जो शरीर के बाईं ओर चलती है, वह नाड़ी है जो हृदय केंद्र की ओर जाती है।

2. पिंगला नाड़ी: पिंगला नाड़ी को सूर्य नाड़ी के नाम से भी जाना जाता है। यह गर्मी और शक्ति का प्रतिनिधित्व करती है। यह दैनिक गतिविधियों के लिए ऊर्जा, प्रेरणा और शारीरिक गतिविधि को नियंत्रित करती है। पिंगला वह नाड़ी है जो शरीर के दाईं ओर जाती है।

3. सुषुम्ना नाड़ी: यह नाड़ी बाईं और दाईं नाड़ियों का संयोजन है, जबकि यह कुंडलिनी ऊर्जा का चैनल भी है। जब सुषुम्ना नाड़ी सक्रिय होती है, तो प्राण ऊर्जा शरीर और मन की उच्च अवस्था तक पहुँच जाती है। यह आमतौर पर प्राणायाम और ध्यान के माध्यम से प्राप्त किया जाता है। कुंडलिनी सक्रियण के माध्यम से, हमारी छठी इंद्री और उच्च आध्यात्मिकता जागृत होती है।

तंत्रिकाओं के बारे में ये विचार मुख्य रूप से अध्यात्म और योग में पाए जाते हैं। शरीर का पैरासिम्पेथेटिक तंत्रिका तंत्र सक्रिय होता है, जिससे मानसिक, शारीरिक और आध्यात्मिक स्वास्थ्य में वृद्धि होती है।

मुख्य प्राणायाम:

1. नाड़ीशुद्धि प्राणायाम / अनुलोम-विलोम (नाक से वैकल्पिक श्वास)

निर्णय:
1. अपने दाहिने हाथ के अंगूठे (धड़) से दाहिनी नासिका को बंद करें।
2. बायें नथुने से सांस अंदर लें।
3. मध्यमा अंगुली से बायीं नासिका को बंद करें।
4. दायाँ नथुना खोलें और साँस छोड़ें।
5. उसी तरफ से दोबारा सांस लें, फिर दूसरी तरफ से सांस बंद करें और छोड़ें।

यह क्रम जारी रहना चाहिए - लगभग 5-10 चक्र तक।

✅ लाभ:
मन और शरीर को संतुलित करता है

- तंत्रिकाओं को साफ करता है
- अत्यधिक सोच, भय और चिंता को कम करता है

2. चंद्र भेदन प्राणायाम (शांति के लिए)
बायीं नासिका से सांस अंदर लें।

दाएँ नथुने से साँस बाहर छोड़ें।
✅ आराम, रक्तचाप कम करना, नींद में सुधार

3. सूर्य भेदन प्राणायाम (जब आपको ऊर्जा की आवश्यकता हो)

दाहिने नथुने से सांस अंदर लें।

बायीं नासिका से सांस बाहर छोड़ें।
✅ हल्के जलोदर, पेचिश और थकान के लिए भी अच्छा है

ध्यान देने योग्य बातें:

प्राणायाम का अभ्यास करते समय स्वच्छ हवा और शांत वातावरण आवश्यक है।

ऐसा करने के लिए खाने के 2 घंटे बाद तक प्रतीक्षा करें।

सबसे अच्छा यह है कि पहले किसी शिक्षक के मार्गदर्शन में अध्ययन करें। 

बाएं और दाएं नथुने से सांस का प्रवाह शरीर के ऊर्जा परिसंचरण और मानसिक संतुलन के लिए महत्वपूर्ण है।

1. नींद लाने के लिए - चंद्रभेदन प्राणायाम (शीतलन प्राणायाम)
 
लक्ष्य: मन और शरीर को शांत करना और उन्हें नींद के लिए तैयार करना।
 
निर्णय:
1. सीधे बैठें।
2. दाहिने नथुने को बंद करें (अपने अंगूठे का उपयोग करके)।
3. बायें नथुने से सांस अंदर लें।
4. बायें हाथ को बंद करें और दायें हाथ से सांस छोड़ें।
5. इसी क्रम को 10-15 चक्रों तक दोहराएं।
 
लाभ:
- नींद बढ़ती है
- तनाव कम करता है
- रक्तचाप को नियंत्रित करता है
 
समय: इसे रात को सोने से पहले करें।
  
2. चिंता कम करने के लिए - नाड़ी शुद्धि प्राणायाम (वैकल्पिक नासिका)
 
लक्ष्य: मन का संतुलन, विचारों का सामंजस्य
 
निर्णय:
1. दायाँ नथुना बंद करें और बाएँ नथुने से साँस लें।
2. फिर बायें को बंद करें और दायें से सांस छोड़ें।
3. पुनः दाहिनी ओर से श्वास लें, फिर बायीं ओर से श्वास छोड़ें।
4. इसे 10-15 चक्र तक दोहराएं।
 
✅ लाभ:
- सोचने की क्षमता में सुधार होगा
- आप उत्तेजना और भय को अच्छी तरह से नियंत्रित कर सकते हैं
- ध्यान के लिए तैयार होने हेतु प्राणायाम
 
समय, सुबह या शाम, शांत समय
 
3. ऊर्जा और उत्साह प्राप्त करने के लिए - सूर्य भेदन प्राणायाम
 
लक्ष्य: उदासीनता कम करना और ऊर्जा बढ़ाना

निर्णय:
1. बाएं नथुने को बंद करें (मध्यमा उंगली का उपयोग करके)
2. दाएँ नथुने से साँस अंदर लें।
3. फिर दायाँ मुँह बंद करें और बाएँ मुँह से साँस छोड़ें।
4. इस तरह 10 चक्र करें।

✅ लाभ:
- सुस्ती, थकान और नींद को कम करता है
- शीघ्र चेतावनी प्रदान करेगा
- यह उन समय के लिए अच्छा है जब आपको तुरंत ऊर्जा की आवश्यकता होती है

समय: सुबह या इच्छित समय पर
  
निर्देश:
- केवल अपने नथुनों से ही सांस लें और छोड़ें (केवल अपनी नाक से)।
 
- यह सिद्धांत इस प्रकार काम करता है कि शरीर का बायां भाग = शांति और दायां भाग = ऊर्जा।

- शुरुआत में एक ही समय में एक ही तरीके से 5-10 चक्र पर्याप्त हैं।
 
ध्यान
ध्यान की क्षमता का स्वभाव अनुभूति के बिंदु पर एकता का अनुभव करना है। यह अपरिवर्तनशील और अपरिवर्तनीय ज्ञान की अवस्था है। ध्यान का अभ्यासी मंत्र-ओंकार को ही एकमात्र आधार मानता है। मंत्र वह मध्यस्थ है जो मन और आत्मा के बीच संबंध स्थापित करता है। चूंकि मंत्र ईश्वरीय शब्द है, इसलिए इसका अर्थ सहित जप करना ध्यान बन जाता है। सभी विकारों (अज्ञान, अविद्या, मोह, राग, द्वेष, आसक्ति), कर्म (अच्छे कर्म और बुरे कर्म) और विचार (भावनाओं) से मुक्त परम दयालु ईश्वर का निरंतर ध्यान करने से साधक तदर्थत्व को प्राप्त करता है। इस प्रकार, यह एकता की प्राप्ति का मार्ग प्रशस्त करता है।

समाधि
समाधि योग का आठवाँ और अंतिम अंग है। समाधि वह अवस्था है जिसमें मन और आत्मा नमक और पानी की तरह एक हो जाते हैं। जब उपर्युक्त सात साधनाएँ की जाती हैं, तब भी ध्यानी, विषय और ध्यान के बीच अंतर बना रहता है। लेकिन समाधि में ध्यानी और ध्यान विषय में लीन हो जाते हैं - त्रिपुटी नष्ट हो जाती है - और सब कुछ एक हो जाता है, और योग की सफलता प्राप्त होती है। पतंजलि प्रणाली के अनुसार, समाधि में साधक द्वारा अनुभव किया जाने वाला परम आनंद आत्मा और परमात्मा की एकता के कारण होता है।

लेकिन इतना सब होने के बावजूद, मुझे अभी भी कुछ संदेह हैं:

क्या यह कहना गलत नहीं है कि हमें सांस लेते समय सांस लेनी चाहिए और छोड़ते समय भी सांस लेनी चाहिए? 

क्योंकि जब आप सांस लेते हैं तो सांस फेफड़ों में नहीं, बल्कि पेट में जाती है।

कहा जाता है कि प्राणायाम पर्याप्त ऑक्सीजन प्राप्त करने के लिए किया जाता है। क्या इससे कोई फर्क नहीं पड़ता कि शरीर में ऑक्सीजन की मात्रा ज़्यादा है या कार्बन डाइऑक्साइड की मात्रा कम है?

कार्बन डाइऑक्साइड की उपस्थिति के कारण रक्त वाहिकाएं फैलती हैं, जिसका अर्थ है कि  यदि कार्बन डाइऑक्साइड कम हो जाए तो रक्त वाहिकाएं सिकुड़ जाएंगी, है ना?

सांस की हवा हमेशा फेफड़ों में ही जाती है, पेट में नहीं। लेकिन:

जब हम गहरी सांस लेते हैं (जैसे प्राणायाम में), डायफ्राम (diaphragm) नीचे खिंचता है।

इससे पेट की ओर दबाव बढ़ता है, और पेट बाहर निकलता है।

इसलिए ऐसा लगता है कि हवा पेट में जा रही है, जबकि वास्तव में वह सिर्फ फेफड़ों में ही जाती है, विशेषकर उनके निचले हिस्से तक।

इसे "डायफ्रामेटिक ब्रीदिंग" या "एब्डोमिनल ब्रीदिंग" कहा जाता है।

क्या प्राणायाम केवल ऑक्सीजन लेने के लिए किया जाता है? क्या CO₂ की मात्रा का भी महत्व है?

सिर्फ ऑक्सीजन का बढ़ना ही उद्देश्य नहीं है, बल्कि शरीर में O₂ और CO₂ का संतुलन बनाए रखना ज़रूरी है।

योगिक और वैज्ञानिक दृष्टिकोण:

1. 🧠 मस्तिष्क और रक्त वाहिकाएं CO₂ के स्तर से प्रभावित होती हैं।

यदि CO₂ अत्यधिक कम हो जाए (Hyperventilation से), तो रक्त वाहिकाएं सिकुड़ जाती हैं — जिससे मस्तिष्क में ऑक्सीजन की आपूर्ति भी घट सकती है।

2. 📉 इसी कारण प्राणायाम में धीमी, गहरी और नियंत्रित सांस को प्राथमिकता दी जाती है – ताकि CO₂ बहुत कम न हो।

3. 🌀 CO₂ का एक नियंत्रित स्तर "बॉडी के pH बैलेंस" और स्वस्थ रक्त संचार के लिए आवश्यक होता है।

श्वसन का स्थान हवा फेफड़ों में जाती है, पेट में नहीं
पेट का फैलना डायफ्राम खिंचाव से पेट बाहर निकलता है
प्राणायाम का उद्देश्य केवल ऑक्सीजन नहीं, बल्कि संतुलित श्वसन (O₂ + CO₂)
CO₂ की भूमिका रक्त वाहिकाएं फैलाने और मस्तिष्क में संचार बनाए रखने में सहायक है।

യോഗ ദിനം

അന്താരാഷ്ട്ര യോഗ ദിനം – ആത്മാവും ശരീരവും ഏകീകരിക്കുന്ന ദിനം. 
ആയുസ്സും ആരോഗ്യവും പ്രദാനം ചെയ്യുക എന്നതാണ് യോഗയുടെ മുഖ്യലക്ഷ്യം.ഇതിനുള്ള അനേകം ഉപായങ്ങളും ഉപദേശങ്ങളുമാണ് യോഗശാസ്ത്രം പ്രതിപാദിച്ചിരിക്കുന്നത്. ആസന, പ്രാണായാമാദികളാണ് പ്രധാനമായ യോഗസാധനകൾ . പ്രകൃതിചികിത്സയിൽ യോഗ നിർബന്ധമാണ്.

സാംഖ്യവും യോഗവും ലക്ഷ്യത്തിന്റെ കാര്യത്തിൽ ഒന്ന് തന്നെയാണ്‌ പ്രതിപാദിക്കുന്നത്. എന്നാൽ കപിലൻ താത്വികമായി അവതരിപ്പിക്കുന്നത് പ്രായോഗികമായി നേടാനാണ്‌ പതഞ്ജലി ശ്രമിക്കുന്നത്. സത്യം കണ്ടെത്തിയാൽ മാത്രം പോര അത് പ്രാപ്തമാക്കുകയും വേണം എന്ന് അദ്ദേഹം സമർത്ഥിക്കുന്നു. അതിനാൽ താത്വികമായ പഠനവും അതിനൊപ്പം പ്രായോഗികമായ പരിശീലനവും ആവശ്യമാണ്‌ എന്ന് അദ്ദേഹം കണ്ടെത്തി. ഈ പരിശീലനങ്ങൾക്ക് എട്ട് ഘടകങ്ങൾ അഥവാ ഭാവങ്ങൾ ഉണ്ട്. ഇത് അഷ്ടാംഗങ്ങൾ എന്നറിയപ്പെടുന്നു

യമം, നിയമം. ആസനം, പ്രാണായാമം, പ്രത്യാഹാരം, ധാരണ, ധ്യാനം, സമാധി എന്നിവയാണ്‌ യോഗത്തിന്റെ അഷ്ടാംഗങ്ങൾ. ഈ എട്ടു പരിശീലനങ്ങൾ വഴി ജീവിതത്തെ നിയന്ത്രിക്കുക വഴിയാണ് മനുഷ്യൻ താഴ്ന്ന ഘട്ടത്തിൽ നിന്ന് ഉയർന്നഘട്ടത്തിലേക്ക് വളരുന്നത് എന്ന് സാംഖ്യം സിദ്ധാന്തിക്കുന്നു. ഇത് യോഗസൂത്രത്തിന്റെ രണ്ടും മൂന്നും പാദങ്ങളിലായി ഈ എട്ടംഗങ്ങളെപ്പറ്റി സവിസ്തരം പ്രതിപാദിക്കുന്നു.

യമം = ആത്മ നിയന്ത്രണമാണ്‌ യമം. മനഃശക്തിയെ ശരിയായ വഴികളിലേക്ക് പ്രചരിപ്പിക്കുകയാണ്‌ ഇത്. ഇത് സാധിക്കണമെങ്കിൽ അഹിംസ, സത്യം, ആസ്തേയം, ബ്രഹ്മചര്യം, അപരിഗ്രഹം എന്നിവയാവശ്യമാണ്‌.

നിയമം = ശൗചം (ശരീരശുദ്ധി), സന്തോഷം, തപസ്സ്, സ്വാദ്ധ്യായം, ഈശ്വരഭക്തി, എന്നിവയടങ്ങിയിരിക്കുന്നു.

ആസനം = ശരീരത്തിന്റെ ആരോഗ്യത്തിനായി അനുഷ്ഠിക്കേണ്ട സാങ്കേതിക കസർത്തുകൾ ആണ്‌ ആസനങ്ങൾ. മനസ്സിനെ നിയന്ത്രിക്കാനായി ശരീരത്തെ നിയന്ത്രിക്കുകയാണിവിടെ ചെയ്യുന്നത്. വിവിധതരം കായികാഭ്യാസങ്ങൾ ഇതിൽ ഉൾപ്പെടുന്നു. യോഗാസനങ്ങൾ എന്നാണിവ അറിയപ്പെടുന്നത്.

പ്രാണായാമം = ശ്വാസോച്ഛ്വാസ ഗതികളെനിയന്ത്രിക്കുന്നതിനെയാണ്‌ പ്രാണായാമം എന്ന് പറയുന്നത്.

പ്രത്യാഹാരം = ഇന്ദ്രിയങ്ങളെ സ്വവിഷയങ്ങളിൽ നിന്ന് പിന്തിരിപ്പിക്കുന്നതിന്‌ പ്രത്യാഹാരം എന്ന് വിളിക്കുന്നു.

ധാരണ = മനസ്സിനെ ഏകാഗ്രമാക്കുന്നത് ധാരണ എന്ന് അറിയപ്പെടുന്നു

ധ്യാനം = ഈ ഏകാഗ്രമായ മനസ്സിനെ ഏകോപിപ്പിക്കുന്നതിനെ ധ്യാനം എന്ന് പറയുന്നു.

സമാധി = ധ്യാനത്തിലൂടെയുള്ള പരിപൂർണ്ണ ജ്ഞാനാഗമനമാണ്‌ സമാധി.

പ്രകൃതിയോട് ഏറ്റവും അടുത്ത് നിൽക്കുന്ന ഈ ദിവസം, ലോകം മുഴുവൻ യോഗ ദിനമായി ആഘോഷിക്കുന്നു. ശ്വാസത്തിന്റെയും ദേഹത്തിന്റെയും ശുദ്ധീകരണവും, മനസ്സിന്റെ സമാധാനവും ലക്ഷ്യമാക്കി അനാദികാലം മുമ്പേ ഭാരതം ലോകത്തോട് പങ്കുവെച്ച ഈ ആദ്ധ്യാത്മിക ശാസ്ത്രം ഇന്ന് ലോകമെമ്പാടുമുള്ള ലക്ഷക്കണക്കിന് ആളുകൾക്ക് ജീവിതശൈലി ആയിരിക്കുന്നു.

യോഗം എന്നത് വെറും വ്യായാമമല്ല. അതിന്റെ അർത്ഥം തന്നെ "യോജനം" – ആത്മാവ്, മനസ്സ്, ശരീരം എന്നിവയുടെ ഏകീകരണം. നാം ചെയ്യുന്നത് ആസനങ്ങൾ മാത്രമല്ല, പ്രാണായാമം, ധ്യാനം, ധാരണമുകൾ എന്നിവയുമാണ് യോഗത്തിന്റെ ഭാഗങ്ങൾ.

ഇന്ത്യയിലെ പൗരാണിക ആരോഗ്യ പരിപാലന സമ്പ്രദായങ്ങളിൽ ഒന്നാണ്‌ യോഗ. ഇന്ത്യ ലോകത്തിന് നൽകിയ സംഭാവനയാണിത്. ഇന്ന് സ്‌ട്രെച്ചിങ് എന്ന വിഭാഗത്തിൽ വരുന്ന ഒരു വ്യായാമ രീതിയായി ഇന്ന് കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു.

തിരക്കും മത്സരവും വ്യാകുലതയും നിറഞ്ഞ ആധുനികകാലത്ത്‌, മനുഷ്യന്റെ വർദ്ധിച്ചു വരുന്ന മാനസികപിരിമുറുക്കത്തിന്റെ പിരി അയയ്‌ക്കാൻ യോഗ കൊണ്ടു സാധിക്കുമെന്ന് കരുതപ്പെടുന്നു‌. ആധുനിക ചികിത്സാ സമ്പ്രദായങ്ങളുടെ ഭാഗമായി യോഗയെ മാറ്റാനും അതുവഴി ആ സമ്പ്രദായത്തിന്റെ സാധ്യതകൾ പ്രയോജനപ്പെടുത്താനുമുള്ള പരിശ്രമങ്ങൾ നടന്നുവരുന്നുണ്ട്.

ശരീരത്തിന്റെ വളവുകൾ യോഗയിലൂടെ നിവർത്തി ശ്യാസകോശത്തിന്റെ പൂർണ സംഭരണ ശേഷിയിലെത്തിക്കുകയും ഇതുവഴി പ്രാണവായുവിന്റെ ഉപയോഗം ശരിയായ നിലയിലെത്തിക്കുന്നു. ഇങ്ങനെ ലഭിക്കുന്ന പ്രാണവായു രക്തത്തിലൂടെ തലച്ചോറിലെത്തുന്നു. ഇതുവഴി തലച്ചോറിന്റെ പ്രവർത്തനം ഉന്നതിയിലെത്തുന്നു എന്ന്‌ വിലയിരുത്തപ്പെടുന്നു.

പ്രപഞ്ചത്തിലെ വിവിധ ചരാചരങ്ങളെ നിരീക്ഷിച്ച പൂർവികർ ഇവരുടെ ഇരിപ്പിൽ തന്നെ പല ഗുണഗണങ്ങൾ കണ്ടെത്തുകയും അത് മനുഷ്യരിൽ പരീക്ഷിച്ച് ഫലം അനുഭവിച്ചറിയുകയും ചെയ്തു. യോഗാസനങ്ങൾ ശരീരത്തിന് ദൃഡത നൽകുന്നവയാണ്. 'ആസനേന ഭവേത് ദൃഡം' എന്നാണ് ശാസ്ത്രം പറയുന്നത്. ഒപ്പം ചിട്ടയായ ഭക്ഷണക്രമവും ഇതിന് അത്യന്താപേക്ഷിതമാണ്. നിസ്സാരകാര്യങ്ങൾക്കു പോലും യന്ത്രസാമഗ്രികൾ ഉപയോഗിക്കുന്ന ആധുനിക ലോകത്തിൽ ഇവ തീർച്ചയായും ഗുണം ചെയുമെന്ന കാര്യത്തിൽ സംശയമില്ല. എങ്കിലും യമം, നിയമം ഇവ കഴിഞ്ഞാണ് ആസനങ്ങൾക്ക് സ്ഥാനം.

പ്രാണായാമം
മനസ്സും ശ്വാസവും പരസ്പര പൂരകങ്ങളാണ്. അന്യോന്യം രഥസാരഥി എന്നാണ് പറയുന്നത്. വികാരതീവ്രത മനസ്സിനെ വികലമാക്കുക വഴി ശ്വാസോച്ഛ്വാസത്തിന്റെ ഗതിവേഗതയേയും മാറ്റുന്നു.

നിയന്ത്രണവിധേയമായ ശ്വാസോച്ഛ്വാസം പ്രാണായാമം കൊണ്ട് സാധ്യമാക്കുന്നു
യോഗാഭ്യാസത്തിന്റെ പ്രധാനമായ വിഷയമാണ് പ്രാണായാമം. നിയന്ത്രണവിധേയമായ ശ്വാസോച്ഛ്വാസത്തിനെയാണ് ഇതുകൊണ്ട് ഉദ്ദേശിക്കുന്നത്. സ്വാഭാവികമായി നടന്നുകൊണ്ടിരിക്കുന്ന ശ്വാസോച്ഛ്വാസപ്രക്രിയയിൽ ശ്വാസകോശങ്ങളെ വികാസ-സങ്കോചങ്ങൾക്ക് വിധേയമാക്കാൻ മാത്രമുള്ള പ്രക്രിയ നടക്കുന്നില്ല എന്ന കാരണത്താൽ ഈ കുറവ് പരിഹരിക്കാനാണ് യോഗയിൽ പ്രാണായാമം എന്ന അഭ്യാസം ഉൾപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നത്. ബോധപൂർവ്വം ചില നിയന്ത്രണങ്ങൾ പാലിച്ചുകൊണ്ടാണ് ഇവിടെ ശ്വാസോച്ഛ്വാസം നടത്തുന്നത്. ഇപ്രകാരം ആവശ്യമായ ഓക്സിജനും ഊർജ്ജവും ആഗിരണം ചെയ്യപ്പെടുന്നു.യോഗശാസ്ത്രപ്രകാരം മനോനിയന്ത്രണമില്ലായ്മ രോഗങ്ങളായി പരിണമിക്കുന്നു.

ശ്വാസം എടുക്കുമ്പോൾ (ശ്വാസപ്രശ്വാസം നടത്തുമ്പോൾ) ശരിയായ രീതിയിൽ ഉപയോഗിക്കേണ്ടത് ഇടത് നാസാരന്ധ്രം ആണോ, വലത് ആണോ എന്നത് പലപ്പോഴും സന്ദർഭാനുസൃതമായി വ്യത്യാസപ്പെടും. എന്നാൽ, ഇതിനെക്കുറിച്ച് കൂടുതൽ വിശദമായി പ്രതിപാദിക്കുന്നത് പ്രാചീന യോഗ ശാസ്ത്രമാണ് — പ്രത്യേകിച്ച് പ്രാണായാമം.
 
യോഗവും നാസാരന്ധ്രങ്ങളും:
 
മനുഷ്യരുടെ മൂക്ക് രണ്ട് പ്രധാന ഭാഗങ്ങളിലായാണ് വിഭജിച്ചിരിക്കുന്നത്.
 

അഹാരം കഴിക്കുമ്പോൾ വലത് മൂക്ക് വഴി ശ്വാസം എടുക്കുന്നത് അഗ്നി തത്ത്വത്തെ (തേജസ്) ഉത്തേജിപ്പിക്കുകയും ദഹനം വേഗത്തിലാക്കുകയും ചെയ്യുമെന്നാണ് ആധ്യാത്മിക, യോഗ ശാസ്ത്രങ്ങൾ പറയുന്നത്. ഇത് പിംഗള നാഡി (സൂര്യനാഡി) സജീവമാകുന്നതിനോടാണ് ബന്ധിപ്പിക്കപ്പെടുന്നത്.

പിംഗള നാഡി ശരീരത്തിലെ സൂര്യനാഡിയായി കരുതപ്പെടുന്നു, ജഡശക്തിയെയും ചലനത്തിനെയും പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നു. ഇത് ഉത്തേജിതമായാൽ ദഹന പ്രക്രിയയ്ക്കും ശരീരത്തിലെ ചൂടിനും ഉത്തേജനം ലഭിക്കും, അതിനാൽ അഹാരം വേഗത്തിൽ ദഹിക്കും എന്നാണ് വിശ്വാസം.

ഇതിനാൽ, അഹാരം കഴിക്കുമ്പോൾ വലത് മൂക്ക് വഴിയുള്ള ശ്വസനം ദഹനം മെച്ചപ്പെടുത്തുമെന്ന് കരുതുന്നു.

ശരീരത്തിൻ്റെ ഓരോ ബിന്ദുവിലേക്കും പ്രാണിക് ഊർജ്ജം നാഡികൾ വഴിയാണ് സഞ്ചരിക്കുന്നത്.

ഇഡ, പിംഗള, സുഷുമ്ന നാഡികൾ നമ്മുടെ നട്ടെല്ലിൻ്റെ അടിത്തട്ടിൽ നിന്നും തലയിലേക്കും മൂന്ന് പ്രധാന ഊർജ്ജ ചാനലുകളാണ്, ഇത് സഹസ്രാർ ചക്രയിൽ തുറക്കുന്നു, ഇടത് ഭാഗത്ത് ഇഡ, മധ്യഭാഗത്ത് സുഷുമ്ന, വലതുവശത്ത് പിംഗളയും.
72,000 നാഡികൾ ഉള്ളതിൽ പത്തണ്ണം ആണ് പ്രധാനം, എന്നാൽ ആദ്യത്തെ മൂന്നെണ്ണം മാത്രമേ യോഗ പരിശീലനത്തിൽ ഉൾപ്പെട്ടിട്ടുള്ളൂ.

1. ഇഡ - ഇടത് വശം

2. പിംഗള - വലത് വശം

3. സുഷുമ്ന - മധ്യത്തിൽ

4. ഗാന്ധാരി - ഇടത് കണ്ണ്

5. ഹസ്തിജിഹ്വ - വലത് കണ്ണ്

6. പൂസ - വലത് ചെവി

7. യശസ്വിനി - ഇടത് ചെവി

8. അലംബുസ - വായ

9. കുഹു - പ്രത്യുൽപാദന അവയവങ്ങളുടെ പ്രദേശം

10. സംഖിനി - മലാശയ പ്രദേശം

നമ്മൾ സാധാരണയായി ഒരേ സമയം രണ്ട് നാസാ ദ്വാരങ്ങളിലൂടെയും ശ്വാസം എടുക്കുമെങ്കിലും, ചില സമയങ്ങളിൽ ഒരു നാസാദ്വാരം കൂടുതലായി പ്രവർത്തിക്കുന്നു. ഇത് നാസികാ ചക്രം എന്ന പ്രക്രിയയുടെ ഭാഗമാണ്, അതായത്, ഓരോ 90 മിനിറ്റിലും ഒരേ സമയം ഒരു നാസാ ദ്വാരം (ഇടതു അല്ലെങ്കിൽ വലതു) കൂടുതൽ സജീവമാകുകയും മറ്റേത് കുറച്ച് സജീവമാകുകയും ചെയ്യും.

ഈ പ്രക്രിയ നിയന്ത്രിക്കുന്നത് സ്വരയോഗം എന്ന പ്രത്യേക യോഗ വിജ്ഞാനമാണെന്നും പറയാം, ശ്വാസം എടുക്കുന്ന രീതി ശരീരത്തിന്റെയും മനസ്സിന്റെയും ഘടകങ്ങളെ സ്വാധീനിക്കുന്നു.

ഇഡ, പിംഗള, സുഷുമ്ന നാഡികൾ മനസ്സിന്റെയും പ്രാണശക്തിയുടെയും കാര്യത്തിൽ വളരെ പ്രാധാന്യമുള്ള നാഡികളാണ്.

1. ഇഡ നാഡി: ചന്ദ്രനാഡിയായി അറിയപ്പെടുന്ന ഇഡ, ശീതള പ്രഭാവവും ശാന്തസ്വഭാവവും പ്രതിനിധാനം ചെയ്യുന്നു. ഇത് അവബോധത്തെ, ചിന്തയെ, കൃപയേയും ശാന്തിയേയും നിയന്ത്രിക്കുന്നു. ശരീരത്തിന്റെ ഇടതുഭാഗത്തൂടെ സഞ്ചരിക്കുന്ന ഇഡ, ഹൃദയകേന്ദ്രത്തിലേക്കുള്ള നാഡിയാണ്.

2. പിംഗള നാഡി: പിംഗള നാഡി സൂര്യനാഡിയായി അറിയപ്പെടുന്നു. ഇത് ചൂടും ശക്തിയും പ്രതിനിധാനം ചെയ്യുന്നു. ദൈനംദിന പ്രവർത്തനങ്ങൾക്കായുള്ള ഊർജ്ജം, പ്രചോദനം, ഫിസിക്കൽ ആക്ടിവിറ്റി എന്നിവയെ നിയന്ത്രിക്കുന്നു. ശരീരത്തിന്റെ വലതുഭാഗത്തേക്ക് പോകുന്ന നാഡിയാണ് പിംഗള.

3. സുഷുമ്ന നാഡി: ഈ നാഡി ഇടതും വലതും നാഡികളുടെ സങ്കലനമാണ്, അതേസമയം കുന്ഡലിനി ശക്തിയുടെ മാർഗവുമാണ്. സുഷുമ്ന നാഡി സജീവമാകുമ്പോൾ, പ്രാണശക്തി ശരീരത്തിന്റെയും മനസ്സിന്റെയും ഉന്നതാവസ്ഥയിലേക്ക് ഉയരുന്നു. ഇത് സാധാരണയായി പ്രാണായാമത്തിലൂടെയും, ധ്യാനം വഴിയും സാധ്യമാക്കാവുന്നതാണ്. കുണ്ഡലിനി ആക്ടീവേഷണിലൂടെ നമ്മുടെ ആറാം ഇന്ദ്രിയവും ഉന്നതമായ ആത്മീയതയും ഉണരുന്നു.

നാഡികളെക്കുറിച്ചുള്ള ഈ ആശയങ്ങൾ പ്രധാനമായും ആത്മീയതയിലും യോഗശാസ്ത്രത്തിലും ഉള്ളതാണ്. ശരീരത്തിലെ പാരാസിമ്പതറ്റിക് നാഡീവ്യൂഹം (parasympathetic nervous system) സജീവമാകുകയും, മാനസിക, ശാരീരിക ആത്മീയ ആരോഗ്യം വർദ്ധിപ്പിക്കുകയും ചെയ്യുന്നു.

പ്രധാന പ്രാണായാമങ്ങൾ:

1. നാഡിശുദ്ധി പ്രാണായാമം / അനുലോമ–വിലോമം (Alternate Nostril Breathing)

വിധി:
1. വലത് കൈയുടെ അംഗുഷ്ഠം (തുമ്പി) ഉപയോഗിച്ച് വലത് നാസാരന്ധ്രം അടയ്ക്കുക.
2. ഇടത് നാസാരന്ധ്രത്തിലൂടെ ശ്വാസം എടുക്കുക.
3. ഇടത് നാസാരന്ധ്രം മധ്യമാന്ഗുലി കൊണ്ട് അടയ്ക്കുക.
4. വലത് നാസാരന്ധ്രം തുറന്ന് ശ്വാസം പുറത്താക്കുക.
5. വീണ്ടും അതേ വശത്ത് ശ്വാസം എടുക്കുക, പിന്നെ അടച്ച് മറ്റുവശത്ത് വിടുക.

ഇതു തുടരണം — ഏകദേശം 5-10 cycle.

✅ ഗുണങ്ങൾ:
മനസ്സിനും ശരീരത്തിനും തുലാസം നൽകുന്നു

- നാഡികൾ ശുദ്ധീകരിക്കുന്നു
- അമിതചിന്ത, പേടി, മനോവിഷമങ്ങൾ എന്നിവ കുറയ്ക്കുന്നു

2. ചന്ദ്ര ഭേദന പ്രാണായാമം (ശാന്തതയ്ക്ക്)
ഇടത് നാസാരന്ധ്രത്തിലൂടെ ശ്വാസം എടുക്കുക

വലത് നാസാരന്ധ്രത്തിലൂടെ ശ്വാസം വിടുക
✅ ആശ്വാസം, രക്തസമ്മർദ്ദം കുറയ്ക്കൽ, നിദ്രാവൃദ്ധി

3. സൂര്യ ഭേദന പ്രാണായാമം (ഊർജ്ജം വേണ്ടപ്പോൾ)

വലത് നാസാരന്ധ്രത്തിലൂടെ ശ്വാസം എടുക്കുക

ഇടത് നാസാരന്ധ്രത്തിലൂടെ ശ്വാസം വിടുക
✅ മന്തമായ ജലോദരം, ഉദ്ദരവാതം, ക്ഷീണം എന്നിവയ്ക്കും ഉത്തമം

🔔 ശ്രദ്ധിക്കേണ്ട കാര്യങ്ങൾ:

പ്രാണായാമം ചെയ്യുമ്പോൾ ശുദ്ധമായ വായു, ശാന്തമായ അന്തരീക്ഷം ആവശ്യമാണ്

ഭക്ഷണത്തിനുശേഷം 2 മണിക്കൂർ വെയിറ്റ് ചെയ്‌തേ ചെയ്യാൻ

ആദ്യം ഗുരുവിന്റെ മാർഗ്ദർശനത്തിൽ പഠിക്കുന്നത് ഉത്തമം 

ഇടതു–വലതു നാസാരന്ധ്രം വഴിയുള്ള ശ്വാസപ്രവാഹം ശരീരത്തിന്റെ ഊർജ്ജ സംവഹനത്തിനും മനസ്സിന്റെ തുലാസത്തിനും പ്രധാനമാണ്.

1. ഉറക്കം ലഭിക്കാൻ — ചന്ദ്ര ഭേദന പ്രാണായാമം (Cooling Pranayama)
 
ലക്ഷ്യം: മനസ്സും ശരീരവും ശാന്തമാക്കി ഉറക്കത്തിനായി തയ്യാറാക്കുക.
 
വിധി:
1. നേരെ ഇരിക്കുക.
2. വലത് നാസാരന്ധ്രം അടയ്ക്കുക (അംഗുഷ്ഠം ഉപയോഗിച്ച്).
3. ഇടത് നാസാരന്ധ്രത്തിലൂടെ ശ്വാസം എടുക്കുക.
4. ഇടത് അടച്ച് വലത് വഴിയാണ് ശ്വാസം പുറത്തേക്ക് വിടുക.
5. ഇതേ ക്രമം 10–15 cycle ആവർത്തിക്കുക.
 
ഗുണങ്ങൾ:
- ഉറക്കം വർദ്ധിപ്പിക്കും
- മനോവിഷമം കുറയ്ക്കും
- രക്തസമ്മർദ്ദം നിയന്ത്രിക്കുന്നു
 
സമയം: ഉറക്കത്തിനുമുമ്പ് രാത്രി ചെയ്യുക
  
2. ആംഗ്സൈറ്റി കുറയ്ക്കാൻ — നാഡി ശുദ്ധി പ്രാണായാമം (Alternate Nostril)
 
ലക്ഷ്യം: മനസ്സിന്റെ സന്തുലിതാവസ്ഥ, ചിന്തകളുടെ സമവായം
 
വിധി:
1. വലത് നാസാരന്ധ്രം അടച്ച് ഇടത് വഴിയായി ശ്വാസം എടുക്കുക
2. പിന്നെ ഇടത് അടച്ച് വലത് വഴി ശ്വാസം വിടുക
3. വലത് വഴി വീണ്ടും ശ്വാസം എടുക്കുക, പിന്നെ ഇടത് വഴി വിടുക
4. ഇതു 10–15 cycle ആവർത്തിക്കുക
 
✅ ഗുണങ്ങൾ:
- ചിന്താശക്തി മെച്ചപ്പെടും
- ആവേശം, ഭയം എന്നിവ നന്നായി കൺട്രോൾ ചെയ്യാം
- ധ്യാനത്തിന് തയ്യാറാക്കുന്ന പ്രാണായാമം
 
സമയം, രാവിലെ അല്ലെങ്കിൽ വൈകിട്ട്, ശാന്തമായ സമയം
  
3. ഊർജ്ജം, ഉത്സാഹം ലഭിക്കാൻ — സൂര്യ ഭേദന പ്രാണായാമം
 
ലക്ഷ്യം: ഉദാസീനത കുറച്ച് ഊർജ്ജം ഉയർത്തുക
 
വിധി:
1. ഇടത് നാസാരന്ധ്രം അടയ്ക്കുക (മധ്യമാന്ഗുലി ഉപയോഗിച്ച്)
2. വലത് നാസാരന്ധ്രത്തിലൂടെ ശ്വാസം എടുക്കുക
3. പിന്നീട് വലത് അടച്ച് ഇടത് വഴി ശ്വാസം വിടുക
4. ഇങ്ങനെ 10 cycle ചെയ്യുക

✅ ഗുണങ്ങൾ:
- മന്ദത, ക്ഷീണം, സ്ലീപി തലസ്ഥിതി കുറയ്ക്കും
- പെട്ടെന്ന് ഉണർവ് നൽകും
- പെട്ടെന്ന് ഊർജ്ജം ആവശ്യമുള്ള സമയങ്ങളിൽ നല്ലത്

സമയം: രാവിലെ അല്ലെങ്കിൽ ആവശ്യമുള്ള സമയത്ത്
  
നിർദ്ദേശങ്ങൾ:
- ശ്വാസം എടുക്കുമ്പോഴും വിടുമ്പോഴും നാസാരന്ധ്രം മൂലം മാത്രം (മൂക്കിലൂടെ മാത്രം) നടത്തുക.
 
- ശരീരത്തിൽ ഇടതു വശം = ശാന്തത വലത് വശം = ഊർജ്ജം എന്ന സിദ്ധാന്തം ആയി പ്രവർത്തിക്കുന്നു.
 
- ഒരേ സമയം ഒരേ രീതിയിൽ 5–10 cycle മതിയാണ് ആദ്യം.
 
ധ്യാനം
ധാരണയ്ക്കു വിഷയമായ ബിന്ദുവിൽ ഏകതാനത അനുഭവിക്കുകയാണ് ധ്യാനം എന്ന അംഗത്തിന്റെ സ്വഭാവം. അപരിവർത്തിതവും അവിചലിതവും ആയ ജ്ഞാനാവസ്ഥയാണ് ഇത്. ധ്യാനം ശീലിക്കുന്നവൻ പ്രണവത്തെ-ഓംകാരത്തെ-ഏകാവലംബമായി സ്വീകരിക്കാറുണ്ട്. മനസ്സും ആത്മാവും തമ്മിലുള്ള ബന്ധം സ്ഥാപിച്ചുതരുന്ന മധ്യസ്ഥനാണ് പ്രണവം. പ്രണവം ഈശ്വരവാചകമാകയാൽ അർഥാനുസന്ധാനത്തോടുകൂടി ജപിക്കുന്നതു ധ്യാനമായിത്തീരുന്നു. ക്ളേശം (അവിദ്യ, അസ്മിത, രാഗം, ദ്വേഷം, അഭിനിവേശം), കർമം (പുണ്യപാപങ്ങൾ), ആശയം (വാസന) എന്നീ ജീവധർമങ്ങളൊന്നുമില്ലാത്ത പരമകാരുണികനായ ഈശ്വരനെ നിരന്തരം ധ്യാനിക്കുന്നതുകൊണ്ട് സാധകനു തദാകാരത്വം ലഭിക്കുന്നു. അങ്ങനെ അത് ഐക്യസിദ്ധിക്കു വഴിയൊരുക്കുന്നു.

സമാധി
യോഗത്തിന്റെ എട്ടാമത്തേതും അവസാനത്തേതുമായ അംഗമാണ് സമാധി. ഉപ്പും വെള്ളവും പോലെ മനസ്സും ആത്മാവും ഐക്യം പ്രാപിക്കുന്ന ഒരവസ്ഥയാണ് സമാധിയിൽ അനുഭവപ്പെടുന്നത്. മുൻപറഞ്ഞ ഏഴു സാധനകൾ അനുഷ്ഠിക്കുമ്പോഴും ധ്യാതാവ്, ധ്യേയം, ധ്യാനം എന്നിവയുടെ വിവേചനം ഉണ്ടായിരിക്കും. എന്നാൽ സമാധിയിൽ ധ്യാതാവും ധ്യാനവും ധ്യേയത്തിൽ വിലയം പ്രാപിച്ച്-ത്രിപുടി നശിച്ച്-എല്ലാം ഏകാത്മകമായിത്തീരുകയും യോഗത്തിന്റെ സാഫല്യം സിദ്ധവത്കൃതമാകുകയും ചെയ്യും. പാതഞ്ജലപദ്ധതിയനുസരിച്ച് സമാധിയിൽ സാധകൻ അനുഭവിക്കുന്ന പരമാനന്ദം ജീവാത്മാവിന്റെയും പരമാത്മാവിന്റെയും ഐക്യം കൊണ്ടുള്ളതാണ്.

പക്ഷേ ഇതൊക്കെ ആണെങ്കിലും ചില സംശയങ്ങൾ എനിക്കും ഉണ്ട് :

നമ്മൾ ശ്വാസം എടുക്കുമ്പോൾ വയർ വിർക്കണം എന്നും, ശ്വാസം വിടുമ്പോൾ വയർ ചൊട്ടണമെന്നും പറയുന്നതിൽ എന്തോ പന്തികേട് ഇല്ലേ. 

കാരണം ശ്വാസം എടുക്കുമ്പോൾ ശ്വാസം വയറിലേക്ക് അല്ലലോ പോകുന്നത്, ശ്വാസകോശത്തിലേക്ക് (lungs) അല്ലേ പോകുന്നത്.

പര്യാപ്തം ആയ ഓക്സിജൻ കിട്ടാൻ ആണ് പ്രാണായാമം ചെയ്യുന്നത് എന്ന് പറയുന്നു. ഓക്സിജൻ അധികമായാലും, കാർബൺ ഡയോക്സൈഡ് ശരീരത്തിൽ കുറഞ്ഞാലും പ്രശ്‌നമില്ലേ?

കാർബൺ ഡയോക്സൈഡ് ഉള്ളത് കൊണ്ടാണ് രക്തധമനികൾ വികസിച്ചിരിക്കുന്നത്, അതായത് കാർബൺ ഡയോക്സൈഡ് കുറഞ്ഞാൽ രക്ത ധമനികൾ ചുരുങ്ങും എന്നർത്ഥവും കൂടെ ഇല്ലേ?

നമ്മൾ ശ്വസിക്കുന്ന വായു എപ്പോഴും ശ്വാസകോശത്തിലേക്കാണ് പോകുന്നത്, വയറ്റിലേക്കല്ല. പക്ഷേ:

പ്രാണായാമത്തിലെന്നപോലെ, നമ്മൾ ആഴത്തിൽ ശ്വസിക്കുമ്പോൾ, ഡയഫ്രം താഴേക്ക് വലിക്കുന്നു.

ഇത് ആമാശയത്തിലേക്കുള്ള മർദ്ദം വർദ്ധിപ്പിക്കുകയും ആമാശയം പുറത്തേക്ക് വീർക്കുകയും ചെയ്യുന്നു.

അപ്പോൾ വായു വയറ്റിലേക്ക് പോകുന്നതായി തോന്നുന്നു, വാസ്തവത്തിൽ അത് ശ്വാസകോശത്തിലേക്ക് മാത്രമേ പോകുന്നുള്ളൂ, പ്രത്യേകിച്ച് അവയുടെ താഴത്തെ ഭാഗങ്ങളിലേക്ക്.

ഇതിനെ "ഡയഫ്രാമാറ്റിക് ശ്വസനം" അല്ലെങ്കിൽ "വയറിലെ ശ്വസനം" എന്ന് വിളിക്കുന്നു.

പ്രാണായാമം ഓക്സിജൻ വലിച്ചെടുക്കാൻ മാത്രമാണോ ചെയ്യുന്നത്? CO₂ യുടെ അളവും പ്രധാനമാണോ?

ഓക്സിജൻ വർദ്ധിപ്പിക്കുക മാത്രമല്ല ലക്ഷ്യം, ശരീരത്തിലെ O₂, CO₂ എന്നിവയുടെ സന്തുലിതാവസ്ഥ നിലനിർത്തുന്നതും പ്രധാനമാണ്.

യോഗപരവും ശാസ്ത്രീയവുമായ സമീപനം:

1. 🧠 തലച്ചോറിനെയും രക്തക്കുഴലുകളെയും CO₂ അളവ് ബാധിക്കുന്നു.

ഹൈപ്പർവെൻറിലേഷൻ കാരണം CO₂ വളരെ കുറഞ്ഞാൽ, രക്തക്കുഴലുകൾ ചുരുങ്ങും - ഇത് തലച്ചോറിലേക്കുള്ള ഓക്സിജൻ വിതരണം കുറയ്ക്കുകയും ചെയ്യും.

2. 📉 അതുകൊണ്ടാണ് പ്രാണായാമത്തിൽ സാവധാനത്തിലും ആഴത്തിലും നിയന്ത്രിതമായും ശ്വസിക്കുന്നതിന് മുൻഗണന നൽകുന്നത് - അതിനാൽ CO₂ അധികം കുറയുന്നില്ല.

3. 🌀 "ശരീരത്തിലെ pH സന്തുലിതാവസ്ഥയ്ക്കും" ആരോഗ്യകരമായ രക്തചംക്രമണത്തിനും നിയന്ത്രിതമായ CO₂ അളവ് ആവശ്യമാണ്.

ശ്വസിക്കുന്ന സ്ഥലം വായു ആമാശയത്തിലേക്കാണ് പോകുന്നത്, ശ്വാസകോശത്തിലേക്കാണ് പോകുന്നത്
 ഡയഫ്രം നീട്ടുമ്പോൾ ആമാശയം പുറത്തേക്ക് വീർക്കുന്നു .
പ്രാണായാമത്തിന്റെ ലക്ഷ്യം ഓക്സിജൻ മാത്രമല്ല, സന്തുലിതമായ ശ്വസനവുമാണ് (O₂ + CO₂)
 രക്തക്കുഴലുകളെ വികസിപ്പിക്കുകയും തലച്ചോറിലെ രക്തചംക്രമണം നിലനിർത്താൻ സഹായിക്കുകയും ചെയ്യുക എന്നതാണ് CO₂ ന്റെ പങ്ക് .

मानव सौंदर्य

मानव सौंदर्य कई मायनों में
सुंदरता कई रूपों में आती है। मनोहर सौंदर्य, कामुक सौंदर्य, श्रवण सौंदर्य, बौद्धिक सौंदर्य, आध्यात्मिक सौंदर्य, प्राकृतिक सौंदर्य और सांस्कृतिक सौंदर्य।

इनमें से कुछ उम्र के साथ कम हो गए हैं, जबकि कुछ में सुधार हुआ है।

एक व्यक्ति को जो आकर्षक लगता है, वह दूसरे के लिए उतना महत्वपूर्ण नहीं होता। जबकि कुछ मापने योग्य होते हैं (लत, ध्वनि), कुछ केवल अनुभव के माध्यम से ही जाने जाते हैं (आध्यात्मिकता, बौद्धिकता)।

1. यौन सौंदर्य: एक तेजस्वी चेहरा और एक सुंदर शरीर। लेकिन उम्र के साथ, आकर्षण कम हो जाता है।

2. सुंदर सौंदर्य: एक ऐसा सौंदर्य जो संयमित और अनाकर्षक हो। उनकी सुंदरता बुढ़ापे में भी बनी रहेगी।

3. स्वर सौंदर्य: मधुर आवाज, संगीतमय स्वर, मधुर बोलने का तरीका। अधिकांश लोगों की आवाज उम्र के साथ बदलती है। 

4. बौद्धिक सुंदरता: जो लोग बुद्धिमान होते हैं, बुद्धिमानी से बात करते हैं, और गहराई और सोच के साथ संवाद करते हैं। हालाँकि, जैसे-जैसे वे बड़े होते हैं, अहंकार के कारण कुछ लोग अलग-थलग पड़ जाते हैं।

5. आध्यात्मिक सुंदरता: वह सुंदरता जो भक्ति की गहराई, संस्कृति के रंग और अनुभवों की गहराई को दर्शाती है। यह उम्र के साथ और अधिक आकर्षक होती जाती है।

6. प्राकृतिक सुंदरता: अगर आप पूरे व्यक्ति को बिना किसी मेकअप के भी देखें तो भी उसकी आंखें, नाक, होंठ और बाल बहुत आकर्षक लगते हैं। जब आप पास जाते हैं तो उनमें से एक प्राकृतिक खुशबू आती है। सुंदरता प्रकृति की सुंदरता में ही पाई जाती है।

7. सांस्कृतिक सौंदर्य: जो लोग पारंपरिक प्रथाओं, जैसे रीति-रिवाजों और पोशाक का पालन करने वालों को पसंद करते हैं, वे उन लोगों में सुंदरता पाते हैं जो ऐसा करते हैं।

सौंदर्य की गहराई और दायरा व्यक्ति के मन और अनुभव से निर्धारित होता है।

इड़ा, पिंगला और सुषुम्ना नाड़ियाँ

आध्यात्मिक और योग विज्ञान का कहना है कि भोजन करते समय दाहिनी नासिका से सांस लेने से अग्नि तत्व (तेजस) उत्तेजित होता है और पाचन क्रिया तेज होती है। यह पिंगला नाड़ी (सूर्य शिरा) के सक्रिय होने से जुड़ा है।

पिंगला नाड़ी को शरीर की सूर्य नाड़ी माना जाता है, जो शारीरिक शक्ति और गति का प्रतिनिधित्व करती है। ऐसा माना जाता है कि जब इसे उत्तेजित किया जाता है, तो पाचन प्रक्रिया और शरीर की गर्मी उत्तेजित होती है, जिससे भोजन का पाचन तेज होता है।

इसलिए, ऐसा माना जाता है कि भोजन करते समय दाहिनी नासिका से सांस लेने से पाचन क्रिया बेहतर होती है।

प्राणिक ऊर्जा तंत्रिकाओं के माध्यम से शरीर के प्रत्येक बिंदु तक पहुँचती है।

इड़ा, पिंगला और सुषुम्ना नाड़ियाँ हमारी रीढ़ के आधार से सिर तक तीन मुख्य ऊर्जा चैनल हैं, जो सहस्रार चक्र पर खुलती हैं, जिसमें बाईं ओर इड़ा, मध्य में सुषुम्ना और दाईं ओर पिंगला है।
72,000 नाड़ियों में से दस महत्वपूर्ण हैं, लेकिन योग अभ्यास में केवल पहली तीन ही शामिल होती हैं।

1. इडा - बायीं ओर
2. पिंगला - दाहिना भाग
3. सुषुम्ना - मध्य में
4. गांधारी - बायीं आँख
5. हस्तिजिह्वा - दाहिनी आँख
6. पूसा - दाहिना कान
7. यशस्विनी - बायां कान
8. अलम्बुसा - मुख
9. कुहू - प्रजनन अंगों का क्षेत्र
10. शंखिनी - मलाशय क्षेत्र

वैसे तो हम आम तौर पर एक ही समय में दोनों नथुनों से सांस लेते हैं, लेकिन कभी-कभी एक नथुना ज़्यादा सक्रिय हो जाता है। यह नासिका चक्र नामक प्रक्रिया का हिस्सा है, जिसका मतलब है कि हर 60 मिनट में एक नथुना (बायां या दायां) ज़्यादा सक्रिय हो जाता है और दूसरा कम सक्रिय हो जाता है।

यह भी कहा जा सकता है कि यह प्रक्रिया स्वर योग नामक एक विशेष योगिक ज्ञान द्वारा नियंत्रित होती है, और जिस तरह से हम सांस लेते हैं, वह शरीर और मन के तत्वों को प्रभावित करता है।

मन और प्राण ऊर्जा के संबंध में इड़ा, पिंगला और सुषुम्ना नाड़ियाँ बहुत महत्वपूर्ण तंत्रिकाएँ हैं।

1. इड़ा नाड़ी: इसे चंद्र नाड़ी के नाम से भी जाना जाता है, इड़ा एक शांत और शांत स्वभाव का प्रतिनिधित्व करती है। यह अंतर्ज्ञान, विचार, अनुग्रह और शांति को नियंत्रित करती है। इड़ा, जो शरीर के बाईं ओर चलती है, वह नाड़ी है जो हृदय केंद्र की ओर जाती है।

2. पिंगला नाड़ी: पिंगला नाड़ी को सूर्य नाड़ी के नाम से भी जाना जाता है। यह गर्मी और शक्ति का प्रतिनिधित्व करती है। यह दैनिक गतिविधियों के लिए ऊर्जा, प्रेरणा और शारीरिक गतिविधि को नियंत्रित करती है। पिंगला वह नाड़ी है जो शरीर के दाईं ओर जाती है।

3. सुषुम्ना नाड़ी: यह नाड़ी बाईं और दाईं नाड़ियों का संयोजन है, जबकि यह कुंडलिनी ऊर्जा का चैनल भी है। जब सुषुम्ना नाड़ी सक्रिय होती है, तो प्राण ऊर्जा शरीर और मन की उच्च अवस्था तक पहुँच जाती है। यह आमतौर पर प्राणायाम और ध्यान के माध्यम से प्राप्त किया जाता है। कुंडलिनी सक्रियण के माध्यम से, हमारी छठी इंद्री और उच्च आध्यात्मिकता जागृत होती है।

तंत्रिकाओं के बारे में ये विचार मुख्य रूप से अध्यात्म और योग में पाए जाते हैं। शरीर का पैरासिम्पेथेटिक तंत्रिका तंत्र सक्रिय होता है, जिससे मानसिक, शारीरिक और आध्यात्मिक स्वास्थ्य में वृद्धि होती है।

Thursday, 19 June 2025

कामशास्त्र में चार प्रकार की स्त्रियां हैं, और 3 प्रकार के पुरुष

"एक महिला की सुंदरता एक फूल की तरह है, यह कुछ समय के लिए खिलती है और फिर मुरझा जाती है, लेकिन उसके आंतरिक गुण हमेशा बने रहते हैं।"  
                     – कामसूत्र, वात्सायन

मेरे बहुत करीबी मित्र युनुस भाई अक्सर कहते हैं कि शादी करने के लिए आपको पद्मिनी वंश की महिला की जरूरत होती है, चाहे वह आपके देश (केरल) में हो या कश्मीर में। वे कहते हैं कि जिस घर में वे जाएंगे वह बहुत समृद्ध होगा और वे बहुत समृद्ध जीवन व्यतीत करेंगे। लेकिन मुझे लगा कि शायद मुझे इसके बारे में कुछ पता हो, इसलिए मैंने गूगल पर इसकी खोज की, लेकिन मुझे कोई उचित जानकारी नहीं मिली। मैं यहां जो कुछ भी मैंने यहां-वहां पाया है, उसे जोड़ते हुए लिख रहा हूं।

प्राचीन काल से ही पुरुष स्त्रियों को जानने का निरंतर प्रयास करते रहे हैं। उनकी विशेषताएं, जो उन्हें इतना कमजोर होते हुए भी मजबूत बनाती हैं; यह शांत है, लेकिन उग्र भी है। वर्षों से, पुरुषों को महिलाएं जटिल और रहस्यमय लगती रही हैं, फिर भी उन्हें यह एहसास हो गया है कि महिलाएं पुरुषों की समृद्ध दुनिया के पीछे की शक्ति हैं। वह हर रूप में देने वाली है। वह महालक्ष्मी और सरस्वती के समान शांतिपूर्ण हैं, लेकिन यदि परिस्थितियां मांग करें तो वह दुर्गा या काली का भयानक रूप भी धारण कर सकती हैं।

औरत तो औरत है, इसे कहते हैं "नहीं"
"अरी" का अर्थ है कि वह किसी की दुश्मन नहीं है और दूसरे लोग उसमें कोई दुश्मन नहीं देखते। अपने शुद्धतम रूप में एक महिला ईश्वर की सबसे सुंदर और प्रेममयी रचना है, जो अपनी सुंदरता, दया, करुणा, प्रेम और देखभाल के लिए जानी जाती है। उसमें वे सभी गुण हैं जो उसे अद्वितीय और आकर्षक बनाते हैं।

प्राचीन सनातन हिन्दू मान्यताओं के अनुसार, वह शक्ति और प्रकृति का अवतार हैं, समस्त ऊर्जा, प्रेरणा और जीवन शक्ति का केंद्र हैं। इसलिए, एक कहावत है, 'हर सफल आदमी के पीछे एक महिला का हाथ होता है', और इसलिए, इस दुनिया में एक महिला की भूमिका कल्पना से परे है, उसका व्यवहार और विशेषताएं समझने के लिए बहुत जटिल हैं। 

जैसा कि नीति शास्त्र में कहा गया है, "स्त्रिय्य चिरति पुरुषस्य शिशुं दैवो विजानाति कुतो मनुष्य:" अर्थात्, "देवता भी स्त्री के आचरण का पूर्वानुमान नहीं लगा सकते। वे किसी पुरुष के भाग्य को नहीं समझ सकते या यह नहीं जान सकते कि उसका भाग्य किस प्रकार निर्धारित होगा।"

महिलाओं की आयु - युवा, मध्यम आयु, वृद्ध। 16 वर्ष तक की आयु के बच्चे। 16 वर्ष से अधिक और 30 वर्ष से कम की युवा महिला। 30 वर्ष से अधिक और 50 वर्ष तक की परिपक्व महिला। उसके ऊपर वृद्ध महिला। मासिक धर्म — 12 वर्ष की आयु में शुरू होता है। यह 50 वर्ष की आयु में बंद हो जाएगा।

यौन रहस्य, चार प्रकार की महिलाएं और तीन प्रकार के पुरुष
हालाँकि, रतिरहस्य (जिसे कोक शास्त्र के नाम से भी जाना जाता है) प्रमुख हिंदू ग्रंथों में से एक है जो एक महिला के व्यक्तित्व की सूक्ष्म विशेषताओं का पता लगाता है। यह उन्हें चार श्रेणियों में विभाजित करता है। रतिरहस्य के लेखक कोकोका के अनुसार, स्त्रियाँ चार प्रकार की होती हैं, तथा सभी स्त्रियों को उनके रूप और शारीरिक विशेषताओं के आधार पर उनमें से किसी एक में वर्गीकृत किया जा सकता है।

पद्मिनी (कमल स्त्री)
चित्रिनी (कलाकार)
शाकिनी (शंख वाली महिला)
हस्तिनी (हाथी महिला)

3 प्रकार के पुरुष
कामसूत्र में पुरुषों को उनकी शारीरिक बनावट, आकार और शक्ति के आधार पर तीन प्रकारों में वर्गीकृत किया गया है। पुरुषों को पशु के रूप में वर्णित किया गया है:
1. हाथी - इस श्रेणी के लोगों का शरीर बड़ा और मजबूत होता है। उनकी मुख्य विशेषताएं शक्ति और प्रभुत्व हैं।

2. वृषभ (बुल) - ये औसत आकार और ताकत के होते हैं। उनके गुण संयम और अनुपात में संतुलित हैं।

3. अश्व (घोड़ा) - इस वर्ग के लोगों का शरीर मध्यम आकार का तथा शरीर सुंदर होता है। यद्यपि वे दिखने में आकर्षक होते हैं, लेकिन वे अन्य समूहों की तुलना में कम शक्तिशाली होते हैं।

इस वर्गीकरण का उपयोग महिलाओं के साथ मैत्रीपूर्ण संबंध के लिए अनुकूलता निर्धारित करने और पारस्परिक संतुष्टि सुनिश्चित करने के लिए किया गया था।

प्राचीन हिन्दू धर्मग्रंथ, वेद और उपनिषद, विषयों की अविश्वसनीय रूप से व्यापक श्रृंखला को कवर करते हैं और युगों से दुनिया भर के लोगों को प्रेरणा और अंतर्दृष्टि प्रदान करते रहे हैं। 
यद्यपि रतिरहस्य मध्यकालीन भारत में लिखा गया था, फिर भी महिलाओं और स्त्रीत्व का वर्णन करते समय इसका महत्व आज भी बना हुआ है। यह महिला सौंदर्य का इतने व्यापक रूप से अध्ययन करने वाला पहला साहित्य भी है, और आज भी इसे व्यापक रूप से पढ़ा जाता है। 

कामसूत्र में महिलाओं का यह वर्गीकरण उनके रूप, शारीरिक विशेषताओं, रुचियों, चरित्र और प्रेरणाओं पर आधारित है। 

पद्मिनी या कमल महिला
भवटिकमलनेत्र नासिकाकशूद्ररन्त्र
अविवाहित दम्पति, चार पैरों वाली
, मृदुभाषी, मनोहर,
वाद्य-यंत्र-प्रेमी, 'पद्मिनी', पद्मगंधा, वह हैं जो समस्त वस्तुओं की मूर्तरूप हैं।



शारीरिक विशेषताएं: सबसे शुभ और वांछनीय महिला मानी जाती है, जो लालित्य, सुंदरता और अनुग्रह से युक्त होती है। पद्मिनी की तुलना अक्सर उनकी पवित्रता और शांत स्वभाव के कारण कमल (पद्म) से की जाती है। चाँद का सामना करो
बेहद खूबसूरत, चौड़ी और खूबसूरत आंखों वाली, और गहरी और मोहक आवाज वाली। नाक तिल के फूल जैसी दिखती है, जिसमें नीले जल लिली की पंखुड़ियों की सुंदरता शामिल है।

वह सर्वोत्तम संभव कपड़े पहनकर एक आभामंडल निर्मित करती है, उसमें ऐसा आकर्षण है जो पुरुषों को आकर्षित करता है, वह विनम्र है, तथा पुरुषों से बातचीत शुरू करना जानती है। उनमें एक स्वाभाविक आकर्षण और करिश्मा होता है जो पुरुषों को आकर्षित करता है। उनमें चुंबकीय शक्ति होती है और वे लोगों को आकर्षित करना जानते हैं। उनके चारों ओर समूह बनते हैं। पुरुष उन्हें बहुत पसंद करते हैं। वे जानते हैं कि वे क्या चाहते हैं और कैसे चाहते हैं।

वह बहुत ही सौम्य और बहादुर है। महत्वाकांक्षा और धैर्य उनके मुख्य गुण हैं। वे सुविचारित और अच्छे आचरण वाले होते हैं।

चित्रिणी या कला महिला 
आसमान नीला है, आसमान साफ़ है भारी है, कठोर है, सुंदर है, मज़बूत है, और मजबूत है।
सकलगुणविचित्र 'चित्राणि' चित्रवक्त्र ||

वे अपनी कलात्मक प्रकृति और रचनात्मकता के लिए जाने जाते हैं। चित्रिनियाँ कल्पनाशील, हंसमुख और ऊर्जावान व्यक्तित्व वाली होती हैं।

संगीत, नृत्य, चित्रकला तथा अन्य दृश्य एवं प्रदर्शन कलाओं के प्रति स्वाभाविक झुकाव रहेगा। उनकी आवाज़ मोर जैसी होती है। 

शारीरिक विशेषताएँ: मध्यम कद, न बहुत लंबा न बहुत छोटा, घने काले बाल।

पद्मिनी महिलाओं की तरह वे भी बहिर्मुखी हैं। वह जानवरों और पक्षियों से प्यार करती है। वह दिलचस्प बातचीत में शामिल हो सकती है। उसमें प्रेम करने की क्षमता और आज्ञाकारिता की आदत है।

शाकिनी या शंख स्त्रियाँ
वह लम्बी टांगों वाली, लम्बी आंखों वाली, सुन्दर और कामुक सुख के गुणों से संपन्न है। वह ईख से सुशोभित है, माला से सुशोभित है, तथा मैथुन में रूचि रखती है। वह 'शंखिनी' है।
मजबूत और साहसी चरित्र से जुड़ा हुआ। शंख को प्रायः दृढ़ निश्चयी तथा कभी-कभी आक्रामक रूप में दर्शाया जाता है, जो शक्ति और दृढ़ संकल्प का प्रतीक है।

शारीरिक विशेषताएँ: सबसे लंबा, मध्यम रंग, और हंसमुख।

हालाँकि, वह नई चीजों में भी रुचि रखती है। वे प्रभावी संचारक हैं। जो लोग शब्दों का सही उपयोग करना जानते हैं।

वे प्रेमी होते हैं और प्रेम संबंधों में भावुकता से लिप्त रहते हैं।

साकिनी महिलाएं अक्सर अपनी बुद्धिमत्ता और बुद्धि के लिए जानी जाती हैं। उनका व्यक्तित्व प्रेरणादायक और सक्रिय है। उनमें प्रबल आकर्षण और शानदार कार्य देखने को मिलेंगे। शंखिनी स्वतंत्र एवं साहसी होती हैं, तथा उनमें स्पष्ट इच्छाएं एवं उत्साह होता है।

हस्तिनी या हाथी महिला

मोटा शरीर तो मोटा है, 

हस्तिनी को 'करिणी' भी कहा जाता है। एक मजबूत और लचीले स्वभाव का प्रतिनिधित्व करता है। हाथी मजबूत, स्थिर होते हैं और अक्सर नेतृत्व और दृढ़ता से जुड़े होते हैं।

शारीरिक बनावट: मजबूत शरीर, साधारण ढंग से कपड़े पहनना, शारीरिक शक्ति का प्रबल होना, मजबूत शरीर और चौड़े कंधे।   

वे क्रूर, लालची और बेशर्म हैं। वे सबसे अधिक मेहनती महिलाओं में से हैं, जो अपने लक्ष्य के प्रति दृढ़ एवं केंद्रित हैं। ये तीव्र भावनाओं वाले लोग हैं। उसका प्रेम गहरी भावनाओं और खुशी से भरा होगा।

यद्यपि यह हजारों वर्ष पहले भारत में लिखा गया था, फिर भी इसकी प्रासंगिकता नहीं खोई है। यह दर्शाता है कि एक महिला की असली पहचान उसकी सुंदरता में नहीं, बल्कि उसके आंतरिक गुणों में है।

महिलाओं को उनकी जिज्ञासु प्रकृति और शारीरिक विशेषताओं के आधार पर चार श्रेणियों में विभाजित किया गया है - पद्मिनी, चित्रिणी, शाकिनी और हस्तिनी। इस वर्गीकरण में न केवल चेहरे की सुंदरता और शारीरिक विशेषताएं शामिल हैं, बल्कि क्रियाएं, व्यवहार, मनोदशा, दृष्टिकोण, चरित्र, पसंद, विचार, इच्छाएं, दृष्टिकोण और यौन इच्छाओं जैसे कई कारक भी शामिल हैं।

लेकिन, महिलाओं को मूलतः उनकी शारीरिक बनावट के आधार पर तीन समूहों में वर्गीकृत किया जाता है। मृगी (मादा हिरण), वडवा (मादा घोड़ा), करिणी (मादा हाथी)। महिलाओं का वर्गीकरण योनि की गहराई के आधार पर किया जाता है। 

मादा हिरण की योनि 6 अंगुल गहरी होती है। उसका सिर छोटा है, बाल घुंघराले हैं और उसकी उंगलियाँ लंबी और पतली हैं। उसकी छाती मजबूत है और पेट ड्रमस्टिक की तरह है। उसके नितम्ब चौड़े हैं और पेट छोटा है। उसके नथुने छोटे हैं, कान, गाल और गर्दन लंबी हैं, उसकी पलकें मोटी हैं और आंखें घुमक्कड़ हिरण की तरह सुंदर हैं, तथा उसके होंठ और हाथ गुलाब के समान लाल हैं। यद्यपि वह ईर्ष्यालु और जल्दी गुस्सा होने वाली है, फिर भी उसका गुस्सा जल्दी ही गायब हो जाता है। उसकी आवाज़ पतली है, तथा रीढ़ सीधी है।

मादा घोड़ी (वड़वा) की योनि 9 अंगुल गहरी होती है। उसकी भुजाएं, हाथ, कूल्हे और छाती मांसल और संरचित हैं। खड़े होने पर उसका सिर आगे की ओर झुका होता है और उसके बाल सीधे और लंबे होते हैं। उसकी आंखें नीले कमल की पंखुड़ियों के समान अस्थिर हैं, उसके दांत खुरदरे हैं, और उसके सुराही जैसे स्तन मांसल और कठोर हैं। पेट ऊपर उठ जायेगा और हाथ कमल के समान कोमल हो जायेंगे। उसकी नाभि गोल और गहरी है। उसकी चाल सुंदर है और उसके नितंब अत्यंत आकर्षक हैं। उसे खाना और सोना पसंद है।

करिणी (हत्थी) जाति की स्त्री की योनि 12 अंगुल गहरी होती है। चौड़ा माथा, गाल, कान और नाक। उसके हाथ छोटे और मांसल हैं, उसकी आवाज़ कठोर और मर्दाना है। उसके स्तन बड़े होंगे, तथा उसकी गर्दन, गाल और कान बहुत बड़े होंगे। वह लंबे समय तक संभोग करना चाहती है। एक घोड़ा आदमी उसके लिए अधिक उपयुक्त है।

Wednesday, 18 June 2025

सपने क्यों? स्वप्न परिणाम

सपने क्यों? स्वप्न परिणाम

सपने अवचेतन मन से आ सकते हैं। हमारी चेतन और अचेतन स्मृतियाँ, भावनाएँ और अनुभव इस पर प्रतिक्रिया कर रहे हैं। एक ही सपना जो आप बार-बार देखते हैं, वह किसी अद्भुत स्मृति, पिछले जन्म, कर्म संबंध या वर्तमान जीवन से जुड़ा हो सकता है।
विशेष रूप से बार-बार आने वाले स्वप्न, अक्सर आपके विचारों और भीतर के अनसुलझे कर्मों से जुड़े होते हैं।

सपनों के सच होने की संभावना केवल 25% होती है। यह सब अंतर्ज्ञान का खेल है.

सपनों को गंभीरता से लेने के लिए कुछ परिस्थितियाँ:
कुछ सपने दैवीय संदेश हो सकते हैं। सपनों का सावधानीपूर्वक विश्लेषण करने से व्यक्ति की आध्यात्मिकता को विकसित करने और मार्गदर्शन करने में मदद मिल सकती है।

मनोविज्ञान में, सपनों का विश्लेषण छिपे हुए भय और चिंताओं को हल करने में मदद कर सकता है।

कभी-कभी, सपने आपके व्यक्तिगत विकास से संबंधित निर्णयों या अनुभवों के बारे में संकेत दे सकते हैं।
 
कुछ सामान्य स्वप्न व्याख्याएं भी दी गई हैं।

1. उड़ना: स्वतंत्रता की इच्छा या जीवन में बाधाओं को दूर करने की इच्छा। इसका अर्थ नया दृष्टिकोण या समस्याओं पर काबू पाना भी हो सकता है।

2. गिरना: किसी स्थिति पर नियंत्रण खोना, चिंता या बेचैनी की भावना। यह असफलता या असुविधा के बारे में हो सकता है।

3. दांतों का गिरना: आमतौर पर अस्थायी तनाव, उम्र बढ़ने के डर, या पहचान और सामाजिक छवि के मुद्दों से संबंधित होता है।

4. लोगों का पीछा करना: वास्तविक जीवन की समस्या या भय से बचने का प्रयास। यह तनाव या अकेलेपन का संकेत हो सकता है।

5. जल: भावनाओं का प्रतिनिधित्व करता है। जहां शांत जल शांति और मन की स्पष्टता दर्शाता है, वहीं उथला जल भावनात्मक उथल-पुथल या भ्रम को दर्शाता है।

6. मृत्यु: हालांकि भयावह, सपनों में मृत्यु आमतौर पर परिवर्तन, समाप्ति या जीवन में बड़े बदलाव का संकेत देती है।

7. हवाई जहाज में उड़ना: एक यात्रा या परिवर्तन, शाब्दिक या लाक्षणिक रूप से। नये लक्ष्यों की ओर बढ़ने का प्रतीक।

8. सार्वजनिक रूप से नग्न दिखना: असहज, असुरक्षित महसूस करना, या दूसरों के सामने अपना असली स्वरूप प्रकट करने से डरना।

9. किसी महत्वपूर्ण घटना से बचना: जिम्मेदारियों के बारे में चिंता करना, असफलता का डर, या जीवन में किसी चीज़ के लिए तैयार न होने का एहसास होना

10. अपरिचित जगह देखना: वर्तमान स्थिति या निर्णय लेने की प्रक्रिया में असहजता

11. अमृतम, चमेली: खुशी और शांति का संकेत।

12. जलता हुआ दीपक: यह दर्शाता है कि यदि आप असफलता का सामना कर रहे हैं, तो समाधान अवश्य मिलेगा।

13. किनारे पर खड़े होना : इच्छाओं की पूर्ति।

14. चमेली जैसे फूल: खुशी, सफलता।

15. नदी में तैरना: अच्छा स्वास्थ्य, जीवन की चुनौतियों पर काबू पाना।

16. आदमी को देखें: अच्छे रिश्ते, प्यार।

17. मधुमक्खी का डंक : आर्थिक नुकसान, परिचितों से परेशानी।

18. चूहे: दुश्मनों की चालें, रिश्तों को बर्बाद करने वाले।

19. सुनने में असमर्थ होना, पंडाल, यात्रा: अनिश्चितता, नये अवसर।